ਭੂਗੋਲ
ਪੰਜਾਬ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿੱਤ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਖੇਤਰਫ਼ਲ ੫੦,੩੬੨ ਵਰਗ ਕਿ. ਮੀ. ਹੈ।ਪੰਜਾਬ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ (latitudes) ੨੯.੩੦° ਤੋਂ ੩੨.੩੨° ਉੱਤਰ ਅਤੇ ਰੇਖਾਂਸ਼ (longitudes) ੭੩.੫੫° ਤੋਂ ੭੬.੫੦° ਪੂਰਬ ਵਿਚਕਾਰ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਾ, ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੈ।
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਸਮਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਪਂਚਨਾਨਦਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ. ਹੜਾਪਾ (ਇਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਜਿਹੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਕਾਰਾਨ ਸਿੱਧੂ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕਾਫੀ ਹਿਸੈ ਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਅਤਾ ਸਰਸਵਤੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਲੱਗਪਗ ਪੰਜਾਬ ਸਹਿਤ ਪੁਰੈ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਸੱਭਿਅਤਾ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਦੀਪ ਵਿੱਚ ਆੳਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ। ਪੰਜਾਬ ਗਾਂਧਾਰ, ਮਹਾਜਨਪਦ, ਨੰਨਦ, ਮੌਰਿਆ, ਸੰਨਗ, ਕੁਸ਼ਾਣ, ਗੁਪਤ ਖ਼ਾਨਦਾਨ,ਪਲਾਸ, ਗੁੱਜਰ-ਪਰਾਤੀਹਾਰਾਸ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਹੀਸ ਸਹਿਤ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਚੀਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਮਹਾਨ ਸਿਕੰਦਰ ਦੇ ਅਨਵੇਸ਼ਣ ਦੇ ਦੂਰ ਪੂਰਵੀ ਸੀਮਾ ਸਿੱਧੂ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਡੇ ਸੀ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਿਖਰੀ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਜਲੰਧਰ ਅਤੇ ਲੁਧਿਆਨਾ) ਦੀ ਸੰਪਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ।
ਆਪਣੇ ਭੁਗੋਲਿਕ ਸਥਾਨ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਖੇਤਰ ਪੱਛਮ ਅਤੇ ਪੂਰਵ ਵਲੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਤਹਿਤ ਆਇਆ। ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਫਾਰਸੀਆਂ, ਯੂਨਾਨੀ, ਸਕਾਈਥਿਅਣ, ਤੁਰਕ, ਅਤੇ ਅਫਗਾਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੱਮਲਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਣਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਦੀ ਵਜਾਹ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਕਈ ਸੌ ਸਾਲ ਕੌੜਾ ਰਕਤਪਾਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ। ਇਸਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਇੱਕ ਅਨੂਠੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਹੈ ਜੋ ਹਿੰਦੂ, ਬੋਧੀ, ਫਾਰਸੀ/ਪਾਰਸੀ, ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਈ, ਇਸਲਾਮੀ, ਅਫਗਾਨ, ਸਿੱਖ, ਅਤੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦੀ ਹੈ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਤੱਕਸ਼ਿਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਭਰਤ(ਰਾਮ ਦਾ ਭਰਾ) ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਤਕਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭਤੋਂ ਪੁੱਰਾਨੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਤੱਕਸ਼ਿਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਮਹਾਨ ਵੈਦਿਕ ਵਿਚਾਰਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀਕ ਚਾਣਕਯ ਸੀ। ਤੱਕਸ਼ਿਲਾ ਮੌਰਿਆ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵਿਧੀਆ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਚਰਚਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਹ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਸਾਰ ਵਿਰਾਸਤ ਥਾਂ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਕਈ ਫਾਰਸੀ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸੰਪਰਕ ਦਾ ੳਹ ਸਮਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਸਦੇ ਕੁੱਝ ਹਿਸੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਹੋ ਗਏ ਜਾਂ ਫਾਰਸੀ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਟੈਕਸਾਂ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਬੱਦਲੇ ਅਜ਼ਾਦ ਖੇਤਰ ਬਣੇ ਰਹੇ। ਆੳਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਦੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਫਾਰਸੀ ਮੁਗਲ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਨ ਗਈ, ਫਾਰਸੀ ਵਾਸਤੁਕਲਾ, ਕਵਿਤਾ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ, ਖੇਤਰ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। ਮੱਧ 19ਵੀ ਸਦੀ ਚ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਧਿਕਾਰਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਫਾਰਸੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਇਹ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿਤੀ ਗਈ।
ਪੰਜਾਬ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿੱਤ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਖੇਤਰਫ਼ਲ ੫੦,੩੬੨ ਵਰਗ ਕਿ. ਮੀ. ਹੈ।ਪੰਜਾਬ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ (latitudes) ੨੯.੩੦° ਤੋਂ ੩੨.੩੨° ਉੱਤਰ ਅਤੇ ਰੇਖਾਂਸ਼ (longitudes) ੭੩.੫੫° ਤੋਂ ੭੬.੫੦° ਪੂਰਬ ਵਿਚਕਾਰ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਾ, ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੈ।
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਸਮਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਪਂਚਨਾਨਦਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ. ਹੜਾਪਾ (ਇਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਜਿਹੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਕਾਰਾਨ ਸਿੱਧੂ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕਾਫੀ ਹਿਸੈ ਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਅਤਾ ਸਰਸਵਤੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਲੱਗਪਗ ਪੰਜਾਬ ਸਹਿਤ ਪੁਰੈ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਸੱਭਿਅਤਾ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਦੀਪ ਵਿੱਚ ਆੳਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ। ਪੰਜਾਬ ਗਾਂਧਾਰ, ਮਹਾਜਨਪਦ, ਨੰਨਦ, ਮੌਰਿਆ, ਸੰਨਗ, ਕੁਸ਼ਾਣ, ਗੁਪਤ ਖ਼ਾਨਦਾਨ,ਪਲਾਸ, ਗੁੱਜਰ-ਪਰਾਤੀਹਾਰਾਸ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਹੀਸ ਸਹਿਤ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਚੀਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਮਹਾਨ ਸਿਕੰਦਰ ਦੇ ਅਨਵੇਸ਼ਣ ਦੇ ਦੂਰ ਪੂਰਵੀ ਸੀਮਾ ਸਿੱਧੂ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਡੇ ਸੀ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਿਖਰੀ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਜਲੰਧਰ ਅਤੇ ਲੁਧਿਆਨਾ) ਦੀ ਸੰਪਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ।
ਆਪਣੇ ਭੁਗੋਲਿਕ ਸਥਾਨ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਖੇਤਰ ਪੱਛਮ ਅਤੇ ਪੂਰਵ ਵਲੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਤਹਿਤ ਆਇਆ। ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਫਾਰਸੀਆਂ, ਯੂਨਾਨੀ, ਸਕਾਈਥਿਅਣ, ਤੁਰਕ, ਅਤੇ ਅਫਗਾਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੱਮਲਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਣਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਦੀ ਵਜਾਹ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਕਈ ਸੌ ਸਾਲ ਕੌੜਾ ਰਕਤਪਾਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ। ਇਸਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਇੱਕ ਅਨੂਠੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਹੈ ਜੋ ਹਿੰਦੂ, ਬੋਧੀ, ਫਾਰਸੀ/ਪਾਰਸੀ, ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਈ, ਇਸਲਾਮੀ, ਅਫਗਾਨ, ਸਿੱਖ, ਅਤੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦੀ ਹੈ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਤੱਕਸ਼ਿਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਭਰਤ(ਰਾਮ ਦਾ ਭਰਾ) ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਤਕਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭਤੋਂ ਪੁੱਰਾਨੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਤੱਕਸ਼ਿਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਮਹਾਨ ਵੈਦਿਕ ਵਿਚਾਰਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀਕ ਚਾਣਕਯ ਸੀ। ਤੱਕਸ਼ਿਲਾ ਮੌਰਿਆ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵਿਧੀਆ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਚਰਚਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਹ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਸਾਰ ਵਿਰਾਸਤ ਥਾਂ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਕਈ ਫਾਰਸੀ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸੰਪਰਕ ਦਾ ੳਹ ਸਮਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਸਦੇ ਕੁੱਝ ਹਿਸੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਹੋ ਗਏ ਜਾਂ ਫਾਰਸੀ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਟੈਕਸਾਂ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਬੱਦਲੇ ਅਜ਼ਾਦ ਖੇਤਰ ਬਣੇ ਰਹੇ। ਆੳਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਦੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਫਾਰਸੀ ਮੁਗਲ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਨ ਗਈ, ਫਾਰਸੀ ਵਾਸਤੁਕਲਾ, ਕਵਿਤਾ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ, ਖੇਤਰ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। ਮੱਧ 19ਵੀ ਸਦੀ ਚ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਧਿਕਾਰਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਫਾਰਸੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਇਹ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿਤੀ ਗਈ।
No comments:
Post a Comment